methodologie leren of methodisch verantwoord leren werken?

Rondom “onderzoek” hangt vaak de belofte van een geheimzinnige receptuur: “goed” onderzoek is een correct mengsel van onderzoeksvragen, interviewtechnieken, data-analyse, (pre)-experimenten en hypothesen.

De meeste in het hbo gebruikte boeken over onderzoeks- of ontwerpmethodologie bevatten stappenplannen. Ook dit suggereert dat het werken volgens een stappenplan “vanzelf” verantwoord onderzoek of ontwerp oplevert. Veel cursussen “onderzoeksvaardigheden” hebben zo’n boek met een stappenplan als basis.

Zonder de waarde van de gangbare boeken over onderzoek te willen bagatelliseren, denk ik dat er heel wat meer nodig is om hbo-ers te leren om onderzoeksvaardig of onderzoekend te worden. Mijn stelling: Het maakt eigenlijk niet uit of je wilt dat studenten zelf onderzoek moeten gaan doen, of dat zij “slechts” over een onderzoekende werkhouding moeten gaan beschikken: van het volgen van stappenplannen leren studenten niet om methodisch verantwoord te werken.

Maar hoe dan wel?
Vooropgesteld: Ieder op te lossen of te onderzoeken probleem is anders. Elke situatie waarin een probleem moet worden opgelost of onderzocht is anders. Elke onderzoeker of ontwerper is anders. De urgentie van een probleem verschilt onder invloed van externe factoren. Budgetten in tijd, geld en beschikbare menskracht verschillen.. het is niet erg waarschijnlijk dat je problemen volgens voorgeschreven methoden te lijf kunt gaan.

Methodisch verantwoord werken betekent dus vooral dat je verstandige keuzes maakt in de de manier van aanpakken van een probleem. De aanpak zal uiteindelijk bestaan uit een aantal methoden die na en naast elkaar worden toegepast. Van elke methode moet je vervolgens bedenken hoe zorgvuldig, hoe intensief en hoe diepgravend je hem toepast: zoek je álle beschikbare literatuur of alleen de paar meest relevante; zet je 1000 enquêtes uit of 20? rapporteer je na elke fase of alleen op het eind? Bouw je een werkend prototype of volstaat een proof-of-principlemodel? Welke creativiteitstechniek gebruik je? Geef je de opdrachtgever de keus uit 2 varianten of 5? Als ontwerper of onderzoeker moet je dat allemaal zelf bepalen, op basis van zijn eigen inschatting van urgentie, beschikbare tijd, budget, menskracht, enzovort..

Wat je als onderzoeker / ontwerper in spe dus moet leren is hoe je die keuzes maakt. Voorwaarde is dat je kunt putten uit een goedgevulde gereedschapskist van onderzoeks- of ontwerpmethoden. Om deze te kunnen samensmeden tot een effectieve methodische werkwijze moet je weten wat de voors- en tegens van verschillende methoden zijn. Je moet weten in welke situaties ze wel of niet werken en welke resultaten je ongeveer kunt verwachten. En als je een methode nog niet kent, moeten je weten hoe je daar meer over te weten kunnen komen.

Dan zijn we aangekomen bij de nijpende didactische vraag: leer je studenten het best methodisch verantwoord werken door ze eerst “aan het handje” mee te nemen door een ontwerp- of onderzoeksproces, in de hoop dat ze zo snel veel methoden leren gebruiken, of train je studenten al direct in het maken van keuzes in aanpak en methoden, daarbij accepterend dat ze fouten maken, niet altijd tot eindresultaten komen, maar wel veel leren over het maken van keuzes?

Zelf neig ik sterk naar de tweede variant: hoe minder voorgeschreven methodologie hoe beter, wat niet per se betekent dat je studenten maar wat laat zwemmen. Er is niets op tegen om verschillende methoden gedetaillerd aan te reiken: Hoe voer je verschillende vormen van interviews uit; welke creativiteitstechnieken zijn er, welke presentatievormen, welke manieren van literatuuronderzoek, enzovoort. Het komt vooral aan op de stijl van begeleiding en instructie: begeleid je studenten bij het maken van keuzes (zonder deze keuze voor ze te maken!) en het achteraf terugkijken of de keuzes wel goed waren, of schrijf je bepaalde methoden voor (“maak een moodboard over de doelgroep”; “genereer drie concepten”) en beoordeel je of ze precies gedaan hebben wat je hebt gevraagd?

De keuze lijkt mij duidelijk: methodisch leren werken doe je door zelfstandig keuzes te moeten maken, de ruimte te krijgen om fouten te maken en het nog eens op een nadere manier te proberen, door veel terug te kijken en door vooral in het begin niet teveel afgerekend te worden op resultaten, maar eerder op het aantal serieuze pogingen.

Hoe eerder in de studie je daarmee begint, hoe beter.